Op 12 en 13 juni 2025 vond de vergadering van het Benelux Parlement plaats te Luxemburg. De plenaire zitting stond in het teken van de 40ste verjaardag van de Schengenakkoorden. Verschillende experts zijn daarbij uitgenodigd, zo ook ITEM. ITEM-onderzoeker Martin Unfried leverde een bijdrage aan het themadebat over de Schengenakkoorden in het licht van de huidige uitdagingen en de rol van de Benelux-landen hierin.
In zijn presentatie benadrukte Martin Unfried dat 40 jaar Schengen vooral ook als een succesverhaal moet worden gezien voor de Europese grensregio’s. Grensregio’s hebben veel van het wegvallen van grenscontroles geprofiteerd. Zo kon in verschillende grensoverschrijdende regio’s – zoals in de Grande Région rond om Luxemburg – een geïntegreerde arbeidsmarkt ontstaan. Hoewel er aan de Europese binnengrenzen nog verschillende grensbelemmeringen bestaan en er moet nog veel kan en moet gebeuren om de nadelen tegenover andere regio’s te verminderen, grenscontroles hoorden er tot voor kort niet meer bij. Hoewel het principe van open grenzen voor 40 jaar als vanzelfsprekend werd gezien, is dat op dit moment niet meer het geval. Dat moet als een bedreiging voor grensregio’s worden gezien. Daarom hield Martin Unfried het pleidooi dat de lidstaten hun verplichting nakomen om adequate inschattingen te maken over de potentiële negatieve gevolgen van grenscontroles. In de zomer van 2024 zijn de regels van de herziene Schengenverdrag inwerking getreden, met meer expliciete waarborgen voor grensregio’s. Het kan zelfs als een verplichte grenseffectentoets worden aangemerkt (zie hieromtrent ook het Grenseffectendossier uit 2024). In dit kader dienen lidstaten ook grensoverschrijdende regio’s te definiëren aan hun landsgrenzen, in afstemming met hun buurlanden. In het afgelopen half jaar zijn beide zaken nog onvoldoende gebeurt. In notificaties aan de Commissie, zouden lidstaten nu in feite de potentiële grenseffecten moeten duiden als onderdeel van de proportionaliteitstoets voor de introductie of verlenging van grenscontroles. In de praktijk zien we hier echter te beperkt iets van terug. Ook de Commissie dient hier een actievere rol in spelen.
Het is immers al evident dat er negatieve gevolgen zijn aan de grens. Lopend ITEM onderzoek laat zien dat voornamelijk aan de Duitse grens de grenscontroles nu al leidt tot structurele filevorming op snelwegen, vertraging voor grenspendelaars en verkeersoverlast voor bepaalde gemeenten vanwege sluiproutes. Ook zijn er de eerste aanleidingen voor mentale gevolgen, waarbij de grens mentaal weer een rol van betekenis speelt. Ook de juridische realiteit is niet sluitend. Op dit moment heerst rechtsonzekerheid, omdat er eerste rechterlijke uitspraken zijn die vaststellen dat bepaalde praktijken niet mogen onder Schengen of in strijd zijn met de Dublin III verordening, bijvoorbeeld het terugsturen van asielaanvragers aan de grens. Unfried sloot af: “Nu is het tijd dat de grensregio’s hun stem laten horen en duidelijk maken wat voor hen op het spel staat. Daarvoor hebben we ook nog meer onderzoek nodig, om de negatieve effecten goed in beeld te brengen.”
Daarom is ITEM ook verheugd om de samenwerking met verschillende TEIN-partners aan te kondigen, waarin in het kader van de Grenseffectenrapportage 2025 wordt samengewerkt aan een grenseffectendossier naar de herziene Schengenverdrag en de introductie van grenscontroles langs de verschillende Europese grenzen. In dit onderzoek worden verschillende Europese grensregio’s onder de loep genomen. De resultaten worden in november 2025 verwacht.
Als onderdeel van een PREMIUM-project hebben studenten samen met ITEM onderzoek gedaan naar de gevolgen van de herinvoering van interne grenscontroles in de Euregio Maas-Rijn. Naast een juridische analyse van de gewijzigde Schengengrenscode hebben de studenten interviews gehouden met reizigers in de Drielandentrein tussen Maastricht, Luik en Aken, en een online enquête verstuurd naar studenten en medewerkers van de Universiteit Maastricht om ervaringen en percepties van burgers over de grenscontroles te verzamelen. Het rapport is in mei gefinaliseerd en concludeert dat grenscontroles tot dan toe (nog) geen significante verstoring van de mobiliteit van mensen in de Euregio Maas-Rijn heeft veroorzaakt, maar dat grenscontroles desondanks wel emotionele en symbolische problemen opleveren die op lange termijn de cohesie en het vertrouwen in het idee van een grenzeloos Europa kunnen schaden. Deze resultaten worden door ITEM meegenomen in de bredere Grenseffectenrapportage.