De onderwerpen voor de jaarlijkse Grenseffectenrapportage van ITEM voor 2023 zijn geselecteerd en de onderzoeksfase vordert goed. De eindverslagen zullen worden gepresenteerd tijdens de ITEM jaarconferentie op 17 november 2023.
De belangrijkste taak van ITEM is te helpen bij het wegnemen van grensbelemmeringen binnen de EU. Daarom publiceren wij jaarlijks een gedetailleerd verslag over wat wij beschouwen als de huidige kwesties uit wetgeving en beleid die dergelijke belemmeringen zouden kunnen opwerpen. Het gaat dan bijvoorbeeld om belemmeringen voor mensen die in het ene land wonen maar in het andere werken, of belemmeringen die lokale overheden ervan weerhouden samen te werken aan grensoverschrijdende projecten. Door deze thema’s in kaart te brengen en te analyseren wil ITEM zowel een bijdrage leveren aan het wetenschappelijke debat alsook aan de verbetering van (beleid over) de grensoverschrijdende mobiliteit en de sociaaleconomische ontwikkeling van grensregio’s in de praktijk.
De onderwerpen van dit jaar:
1.Euregionale Barometer: brede welvaartindicatoren vanuit grensoverschrijdend perspectief
Wereldwijd neemt de aandacht voor de gedachte van het meten en bevorderen van welvaart in de brede zin toe, zoals onder de Sustainable Development Goals en in Nederland onder ‘Brede Welvaart’. In Nederland is het een populair begrip geworden op zowel Rijksniveau als in provinciale en lokale bestuursakkoorden. Het omvat alles wat mensen van waarde vinden. Naast materiële welvaart (o.a. bruto binnenlands product) gaat het ook om immateriële welvaart (welzijn) zoals de leefomgeving, sociale cohesie, gezondheid en veiligheid. In Nederland wordt Brede Welvaart gemeten door verschillende monitoren en kwalitatieve en kwantitatieve indicatoren. Net als o.a. de EU Regional Competiveness Index en OECD Regional Wellbeing Index. Voor alle bestaande indexen en brede welvaartsbenaderingen geldt dat dit deze weliswaar ook op regionaal beschikbaar zijn, maar niet grensoverschrijdend zijn. Daarmee wordt geen rekening gehouden met de grensoverschrijdende regio’s, hetgeen over de grens bestaat en welke interacties grensoverschrijdend bestaan. Bijvoorbeeld, hoe kan het thema wonen (o.a. afstand tot basisschool en afstand tot café) betrouwbaar worden gemeten als inwoners de grens over gaan voor deze activiteiten?
In dit dossier worden de indicatoren van de Brede Welvaart in Nederland vanuit grensoverschrijdend perspectief tegen het licht gehouden. Dit dossier vormt een follow-up op het dossier Euregionale perceptie van 2022 en de opmaat naar de creatie van een Euregionale Barometer, waarbij ITEM situatie in de grensoverschrijdende regio’s meer inzichtelijk en meetbaar maakt. Daarbij zal ITEM een eerste pilot ten behoeve van een nulmeting in een aantal grensoverschrijdende regio’s maken.
2. Mogelijke effecten op grensregio’s van lopende transnationale/grensoverschrijdende infrastructuur projecten
Er zijn momenteel indrukwekkende plannen voor grensoverschrijdende infrastructuurprojecten die de grenzen van NL/BE/DE overschrijden. In het geval van waterstofinfrastructuur, waterwegen, spoorweginfrastructuur is er het inzicht dat dit soort infrastructuur vanwege de ambities op het gebied van klimaatverandering en wettelijke verplichtingen op vrij korte termijn moet worden gerealiseerd. Of, zoals in het geval van de Einstein-telescoop in de Euregio Maas-Rijn, moeten beslissingen op het gebied van ruimtelijke ordening, vergunningen en subsidieverlening over de grens heen worden gesynchroniseerd om schadelijke vertragingen en tekortkomingen te voorkomen.
In dit grenseffectendossier zullen de verschillende projecten en ambities onderzocht worden en is de centrale vraag gericht op het blootleggen van de ontbrekende schakel: hebben we de juiste instrumenten om dit soort grensoverschrijdende uitdagingen aan te pakken? En weten we welke partner over de juiste grensoverschrijdende competenties beschikt? Zijn er bepaalde obstakels die als gemeenschappelijk probleem voor de genoemde infrastructuurprojecten kunnen worden gedetecteerd? En wat zijn innovatieve instrumenten om grote grensoverschrijdende infrastructuurprojecten te vergemakkelijken en te versnellen?
3. Kinderzuschlag (DE)-Kindgebonden budget (NL): De grenswerker tussen wal en schip?
Kinderzuschlag is een aanvulling op de kinderbijslag in Duitsland. Deze is bedoeld voor gezinnen met een laag inkomen. Sinds vorig jaar moet de aanvrager wel in Duitsland wonen om de toeslag te ontvangen. In Nederland heet de inkomensafhankelijke toeslag het kindgebonden budget. Het recht op deze toeslag is gekoppeld aan het recht op kinderbijslag. In een situatie waarin bijvoorbeeld een (alleenstaande) ouder in Nederland woont en in Duitsland werkt, kan het zijn dat hij voor geen van beide toeslagen in aanmerking komt. Vooral voor mensen met lagere inkomens heeft dit grote gevolgen. Is deze situatie in overeenstemming met het Europese recht en interpreteren beide landen de regelgeving in grensoverschrijdende situaties op de juiste wijze? Waarom wordt de kinderzuschlag niet geëxporteerd zoals vóór 2022? Men kan zich ook afvragen of de beperking van het kindgebonden budget tot het recht op Nederlandse kinderbijslag op grond van het EU-recht wel gerechtvaardigd is.
4. Toekomstbestendige acute zorg in Nederland: 360° grensoverschrijdend perspectieven
De minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (Ernst Kuipers) heeft voorgesteld om de acute zorg te concentreren als reactie op de stijgende vraag naar spoedeisende zorg en de personeelstekorten in Nederland. Er is echter bezorgdheid geuit over het effect van dit voorstel op de nabijheid en kwaliteit van de zorg in grensregio’s, waar patiënten al lange afstanden moeten afleggen naar zorgdiensten. Hoewel het voorstel het belang van betere regionale samenwerking bij de zorgverlening en de verdeling van patiënten benadrukt, roept het de vraag op of er voldoende aandacht wordt besteed aan de gevolgen en mogelijkheden van euregionale en grensoverschrijdende samenwerking.
5. Openbaar vervoer in de euregio Maas-Rijn (PREMIUM-project)
Hoe kan het grensoverschrijdend vervoer tussen Nederland, België en Duitsland worden verbeterd? Grensoverschrijdend openbaar vervoer is een cruciaal onderdeel van de Euregionale mobiliteit. De vraag hoe grensoverschrijdend openbaar vervoer wordt beïnvloed door nationale wetgeving of beleid en wat er gedaan kan worden om het te verbeteren, staat centraal in dit project. Adequaat openbaar vervoer is een belangrijke factor in het verlagen van de uitstoot in heel Europa, verschillende studies hebben de beperkingen of ontbrekende schakels in de grensoverschrijdende mobiliteit aangetoond. Binnen het PREMIUM project zal een multidisciplinair studententeam een grenseffecten rapportage uitvoeren naar de stand van zaken van (duurzaam) grensoverschrijdend openbaar vervoer.
Het expertisecentrum ITEM (Instituut voor transnationale en euregionale grensoverschrijdende samenwerking en mobiliteit) is actief op het gebied van de convergentie van onderzoek, advisering, kennisuitwisseling en opleidingsactiviteiten op het gebied van grensoverschrijdende mobiliteit en samenwerking.