Opinie: Toets grenseffecten maatregelen moet beter
Een nieuw jaar, nieuwe belastingregels. Suikertaks jaagt de Nederlandse consument de grens over, was de strekking van berichtgeving in onder andere De Limburger begin 2024. De maatregel hoort bij het Belastingplan 2023 en werd per 1 januari 2024 ingevoerd.
Deze verbruiksbelasting op alcoholvrije dranken is niet de enige kostprijsverhogende maatregel die is doorgevoerd. Ook de accijnzen op alcoholhoudende dranken zijn per 1 januari 2024 verhoogd. Ondernemers in de grensregio worden gezien als het slachtoffer van hogere belastingen en vrezen dat klanten massaal de grens oversteken om hetzelfde product goedkoper te halen.
Summiere beoordeling
Een klassiek grenseffect, is de eerste verwachting. Dat geeft het ministerie van Financiën ook toe in de eigen gevolgen-beoordeling van het Belastingplan. ‘Grenseffecten zullen mogelijk groter worden door de verhoging van de verbruiksbelasting. Op dit moment ligt de prijsindex van alcoholvrije dranken al iets hoger in Nederland dan in België en Duitsland. Door de verhoging wordt het mogelijk aantrekkelijker om alcoholvrije dranken in het buitenland te kopen’.
Dat is een zeer summiere beoordeling in plaats van een gedegen beoordeling in hoeverre consumenten hun aankoopgedrag gaan veranderen. Afgeleid daarvan komt de vraag wat de socio-economische effecten zijn voor de grensregio, zoals voor supermarkten en het vestigingsklimaat. En belangrijk voor de beleidsmakers: wordt het beoogde doel – namelijk gezond gedrag stimuleren en de staatskas vullen – wel gerealiseerd als gevolg van waterbedeffecten? Aanleiding voor deze laatste kritische reflectie was er zeker, nu de adviezen van het RIVM en het CBP voldoende rode vlaggen daarover bevatten.
Vliegtaks
De discussie is niet nieuw. Eerder Grenseffecten-onderzoek van expertisecentrum ITEM in 2017 naar de beperkte verhoging van het laagste btw-tarief van 7 naar 9 procent wees uit dat het te verwachten effect te verwaarlozen was. Inderdaad blijkt een aantal jaar later dat mensen hierdoor niet meer over de grens boodschappen zijn gaan doen.
Ook bij een vliegtaks weten we uit onderzoeken dat meerdere factoren een rol spelen bij de beslissing om over de grens een luchthaven te bezoeken. Maar daarmee is er nog geen antwoord op de vraag wat een (omvangrijkere) suikertaks doet met het consumentengedrag. Een goede grenseffecten-beoordeling vergt dus meer inzicht dan de toelichting van het ministerie nu doet blijken. Rapportcijfer: onvoldoende.
Verplichting
Sinds 2021 is het voor de ministeries verplicht om nieuw of gewijzigd beleid en wetgeving te toetsen aan grenseffecten, als een zogenoemde kwaliteitseis. Daarmee is het expliciet de bedoeling om in een vroeg stadium in beeld te brengen wat de gevolgen voor grensregio’s zijn vóórdat deze realiteit worden. Zeker ten aanzien van domeinen waar lidstaten zeer autonoom en dus verschillend zijn, zijn fricties te verwachten.
Een voorbeeld? Belastingen! Financiën is voor jaren als ‘hofleverancier’ van grenseffecten aan te merken, waar men zich ook in toenemende mate van bewust is. Zo ook de Tweede Kamer, die zelf op een grenseffecten-verplichting heeft aangedrongen. Het is dan ook verrassend dat beide Kamers stil bleven over de grenseffecten-beoordeling van de suikertaks. Dat kan ook anders. Over de accijnsverhoging op alcohol is najaar van 2023 een motie aangenomen die de regering verzoekt om de grenseffecten te monitoren. Een soortgelijke monitoring vindt al plaats op het gebied van brandstofaccijnzen, ook na aandringen van de Kamer.
Breder
Data over prijsverschillen tussen landen zijn voorhanden, maar de daadwerkelijke effecten ervan op consumenten en de grensregionale economie zijn onvoldoende bekend. Laat deze motie nu breder uitvoeren door een breder kader van kostprijsverhogende heffingen te monitoren, dus inclusief de suikertaks. Dat draagt bij aan een beter begrip van grenseffecten om een volgende toetsing een stuk beter te doen.
Pim Mertens is wetenschappelijk coördinator bij het expertisecentrum ITEM van de Universiteit Maastricht.
